HISTORIA

Starożytne tereny Majów, w zależności od okresu rozwijanego na nich osadnictwa, dzielą się na trzy strefy: południową, centralną i Jukatan. Południowa, obejmująca wybrzeże Pacyfiku i wyżynę Gwatemali, związana jest z osadnictwem najdawniejszym. To tutaj napotkano najstarsze odnaleziono dotąd obozowisko myśliwych, Los Tapiales, oceniane na 11 000 lat. W III tys. p.n.e. ludy zbieracko-myśliwskie zakładały na tym terenie osady stałe. Niektóre z nich około 600 r p.n.e. zaczęły nabierać cech miejskich. Takimi kluczowymi stanowiskami dla wczesnego etapu rozwoju cywilizacji Majów były położone na granicy z Gwatemalą Izapa i Kaminaljuyu.

Klasyczna cywilizacja Majów rozwinęła się w strefie centralnej obejmującej Peten, podzielony dziś między Gwatemalę, Honduras i Meksyk. Tam właśnie, w skrajnie niekorzystnych dla życia warunkach, w środku dziewiczej dżungli, powstały między II a VIII w. n.e. najpiękniejsze miasta Majów, a ich rozwój cywilizacyjny osiągnął najbardziej dojrzałą postać. Tikal, Uaxactun, Copan, Palenque, Yaxchilan, Piedras Negras - to tylko kilka najważniejszych miejscowości, które udało się wydrzeć dżungli. Zorganizowane były one w sposób podobny jak miasta-państwa Sumerów lub Greków i żadne z nich nie miało władzy nad innymi. Miasta pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie, a jej cel stanowiły nie zdobycze terytorialne, a pojmanie jeńców. Schwytanych składano w ofierze na ołtarzu bóstwa plemiennego, najczęściej po długich torturach.

Swoje apogeum cywilizacja Majów osiągnęła w VII w. Poczynając od wieku VIII, rozpoczął się niczym nie wytłumaczony kryzys, w wyniku którego porzucone przez swych mieszkańców miasta powoli zaczęły zarastać dżunglą. Od czasów Sylvanusa Morelsa, ojca archeologii majańskiej, przez wiele następnych dziesięcioleci eksponowano teorię nagłych zmian klimatycznych, w wyniku których okresowe opady deszczu - spowodowały szybką zmianę suchej sawanny w wiecznie zielony las tropikalny. Majowie nie umieli poradzić sobie z jego gwałtowną ekspansją, ani z wyjałowioną na skutek wypłukania humusu glebą. Inne hipotezy wskazywały na wyniszczenie ludności lokalnymi epidemiami albo też lansowały pogląd wręcz przeciwny, wprowadzając element eksplozji demograficznej i niemożności wyżywienia gwałtownie rosnącej liczby ludności na obszarze wyeksploatowanym przez intensywną gospodarkę. Niedostatek żywności miał więc być powodem ruchów migracyjnych. Z kolei zwolennicy teorii militarnego podboju o spowodowanie exodusu Majów obwiniają najeźdźców z Wyżyny Meksykańskiej, którzy napadli na nie ufortyfikowane miasta. "Militaryści" wskazują również na możliwość wybuchu konfliktów lokalnych, wywołanych głodem i brakiem urodzajnej ziemi. Kolejna teoria obwinia klęski żywiołowe, jak trzęsienia ziemi i huragany. Wielu zwolenników zyskała teoria rewolt społecznych. Bunt podnieść mieli chłopi uciskani przez coraz liczniejsze elity, narzucające daniny i obciążenia związane z wznoszeniem monumentalnej architektury.Większość teorii obraca się wokół mniej lub bardziej prawdopodobnych scenariuszy, nikt natomiast nie zadał pytania, dlaczego jakiś inny lud nie zechciał zasiedlić opuszczonych ziem oraz miast i urządzić ich po swojemu. Możliwe więc, że przyczyn upadku należy szukać nie w czynnikach fizycznych, a duchowych.

Zdarzenia, jakie miały miejsce w IX w. w dżunglach Petenu, nie spowodowały załamania się kultury Majów. Przetrwała ona, a nawet przeżyła jeszcze jeden okres rozkwitu, na kamienistym, pozbawionym wody Jukatanie. Trzy stworzone tu nowe style architektoniczne: Rio Bec, Chenes i Pucc stanowią świadectwo poszukiwania przez Majów wciąż nowych środków wyrazu i artystycznej inspiracji. Zbudowane miasta są inne, nie tak kruche i filigranowe jak w Petenie, ale masywniejsze, mające być pomnikami potęgi chwały swych władców. Są też inne dlatego, że warunki życia na Jukatanie różnią się od klimatu wilgotnych dżungli.

Okres spokojnego rozwoju był jednak krótki. W 987 r. wylądowali na wybrzeżu Jukatanu Toltekowie. Ich ojczyzną była odległa Tu la, stolica dobrze zorganizowanego militarystycznego państwa. Prawdopodobnie w wyniku wewnętrznych tarć o władzę doszło tam do rozłamu. Na miejscu pozostał Tezcatlipoca, deifikowany jako bóg wojny, natomiast zwolennicy Quetzalcoatla wsiedli na tratwy i pożeglowali do wybrzeży Jukatanu. Najeźdźcy z łatwością pokonali Majów. Za swą siedzibę obrali Chichen Itza przyswajając sobie stopniowo zwyczaje, wysoką kulturę i sztukę tubylców. Doszło też do wymieszania religii i rytuałów, co zaowocowało zwiększonym zapotrzebowaniem na ludzkie ofiary, bowiem tolteccy bogowie spragnieni byli krwi w o wiele większym stopniu niż stare bóstwa Majów. Konieczność zdobywania wciąż nowych jeńców na ołtarze ofiarne nakręcała wojenną machinę, która z czasem pogrążyła Jukatan w kompletnym chaosie.

Chociaż Toltekowie kulturowo i etnicznie zintegrowali się z Majami, zachowali w swych rękach władzę. Legendarny Pierzasty Wąż i jego następcy rządzili w Chichen Itza, Cocomowie w Mayapan, Xiuowie zaś - w Uxmal. Wszyscy z pochodzenia byli Toltekami, przybyłymi na Jukatan ze swym wygnanym z Meksyku władcą. Dwa następne stulecia upłynęły w pokoju, do czego walnie przyczyniło się założenie Ligi Miast Jukatanu, utworzonej w 1007 r. przez te trzy najważniejsze ośrodki miejski na półwyspie. W XIII w. narastające wewnętrzne konflikty doprowadziły do upadku Ligi i rozpętania wojny domowej. Przewagę zdobyli Cocomowie, podporządkowując sobie na dwa wieki pozostałe miasta Jukatanu. Zwycięzcy nie czuli się jednak zbyt pewnie, toteż - po raz pierwszy w dziejach Majów - otoczyli Mayapan obronnymi murami. Ale i one nie pomogły, kiedy wybuchło skierowane przeciwko Cocomom powstanie. W roku 1441 Mayapan został zdobyty i zniszczony.

Kiedy kilkadziesiąt lat później na wybrzeżu pojawili się Hiszpanie, zajęci wewnętrznymi waśniami Majowie nie próbowali nawet sprzymierzyć się we wspólnej walce przeciwko o wiele groźniejszemu niż Toltekowie przeciwnikowi. Hiszpanie nie śpieszyli się z podbojem Jukatanu, ponieważ nie było tu szlachetnych metali i drogocennych kamieni. Toteż stosunkowo długo udało się Majom utrzymać w niektórych ośrodkach niezależność . Tak było z Tayasal - miastem założonym w Petenie przez uciekinierów ze zniszczonego wojną domową Jukatanu. Tam cywilizacja Majów przeżywała swój długi zmierzch, zakończony krwawym szturmem 13 marca 1697 r.

Obecnie Majowie (rys.), w szerokim znaczeniu tej nazwy, stanowią w krajach zamieszkania przede wszystkim ludność wiejską, zajmującą się rolnictwem, hodowlą i rzemiosłem, które - zwł. tkactwo i garncarstwo - jest ważną częścią lokalnych przemysłów turystycznych; mówią ponad 20 językami i dialektami, większość posługuje się też językiem hiszpańskim; ich liczbę szacuje się na ok. 2 mln; w dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę. Obecnie wszystkimi językami Majów posługuje się około 5 milionów ludzi.

• 3100 p.n.e. Stworzenie świata według kalendarza Majów


• 2600 p.n.e. Początki formowania kultury Majów na wyżynach i nizinach Ameryki Środkowej. Ukształtowanie technik uprawy roli.


• 1500 p.n.e. Rozpoczęcie okresu przedklasycznego, początek rozkwitu kultury.


• 700 p.n.e. Pojawienie się w Mezoameryce pierwszego pisma.


• 400 p.n.e. Kamienny kalendarz słoneczny Majów, najwcześniejszy z poznanych.


• 300 p.n.e. Pojawiają się pierwsze duże miasta: Tikal, Uaxactun, El Mirador. Rządzi król i arystokracja.


• 200 n.e. Cywilizacja Olmeków wkracza w okres schyłkowy, dominację w regionie zdobywają Majowie. Rozpoczęcie okresu klasycznego, szczyt rozkwitu wiedzy i sztuki.


• 600 n.e. Miasto Tikal - najpotężniejsze miasto Mezoameryki - liczy pół miliona mieszkańców. Z nieznanych powodów upada miasto Teotihuacan.


• 750 n.e. Następuje okres wojen i chaosu, podupada handel i pogłębia się konflikt między państewkami Majów.


• 800 n.e. Wiele miast pustoszeje, władza przesuwa się na wschód, w stronę takich miast jak Coba w Meksyku.


• 899 n.e. Opustoszenie Tikal.


• 900 n.e. Upadek wielkich miast rozpoczyna okres poklasyczny. Kultura Majów ulega wpływom Tolteków.


• 1517 n.e. Na Jukatan przybywają Hiszpanie, a przywiezione przez nich choroby zabijają 90% populacji Majów. Chociaż większość ośrodków Majów zostaje podbita, bunty przeciwko najeźdźcy trwają jeszcze 100 lat.


• 1695 n.e. Hiszpański ksiądz odkrywa ruiny Tikal.


• 1697 n.e. Upada ostatnie miasto Majów, Tayasal.


• 2012 n.e. 22 grudnia kończy się kalendarz Majów. Według przepowiedni, świat spustoszy seria potężnych trzęsień ziemi.